در بارۀ زبان، زبانِ شعرعربی و تبعید* / گفتگوی حوریه عبدالواحد** با ادونیس***/ برگردان: اسد رخساریان

متنی که پیش رو دارید، گفتگوی حوریه عبدالواحد، نویسندۀ مراکشی با آدونیس، پیشروترین شاعر عرب، در بارۀ زبان، زبانِ شعر عربی و تبعید است که توسط اسد رخساریان به فارسی ترجمه شده است.

سرچشمه [شعر] انسان است و انسانیّت، زمین و اشیاء در تمامیّتِ جهان. به همین دلیل امری همگانی است. این مذهب است که آن را محدود کرده و از عمومیّت داشتن محرومش کرده است. روزی روزگاری، شعر مانند آبی از نهانِ زمین به بیرون تراوید. مانند باد بود و نور و حرکتِ کویر، مانندِ یک گیاه یا درختِ خرما. شعرِ پیش از اسلام، فارغ از دگم‎­ها و هرگونه تئوری نوشته شد. این شعر طبیعی بود و زادۀ خودانگیختگی انسانی. این تئوری سازی از شعر است که سببِ به وجودآمدنِ زبانِ غیرطبیعی در شعر شده است.

حوریه عبدالواحد:

شاعرانی مانند راسفی در آغاز سدۀ بیست، درصدد بازآفرینی لیریک مدرنِ عربی برآمدند امّا دچارِ ناکامی شدند. اشتباه آن‎ها چه بود؟

آدونیس:

ما نخست باید بدانیم منظورمان از "مدرن" چیست. مدرنیسم در فرانسه با مدرنیسم در امریکا تفاوت ماهوی دارد. و چون ما می‎ خواهیم در بارۀ مدرنیسم عربی صحبت کنیم، پس سئوال به این شکل درمی‎­آید: مدرنیسمِ عربی کدام است؟ در کدام زمینه، لیریک، فلسفه یا زندگی روزمرّه؟

حوریه:

لیریک یا شعرِ تغزّلی.

آدونیس:

مدرن بودن در یک متنِ عربی، پیش ­از هرچیزی به قطع رابطه با آنچه پیشترها گفته شده، بستگی دارد. یک شاعرِ مدرن در آثارِ گذشتگان درجا نمی‏­زند. در شعرِ تغزّلی ما، این جریان از بشّار این بُرد، و ابونواس در قرنِ هفتم میلادی آغاز گشته است. آن­ ها با سنّتِ شعری گذشته قطعِ رابطه کردند و پیش ­از همه با جهانِ دینی و جهان‎­بینی دینی و روشِ نگاه به اشیاء و زندگی. شیوۀ بیان با آن‎ها به گونه‎ای دیگر درآمد.

حوریه:

آیا آن‎­ها زبانِ دیگری به وجود آوردند؟

آدونیس:

این دو، زبانِ زندگی مدرن را در بغداد یافتند. این زبان را ابن مُعرّی، به اوج خود رسانید. ابنِ معری به شکلی رادیکال از فرهنگِ کهنه­ و ایستای جامعه فاصله گرفت. امّا شاعرانی مانند راسفی، در آغازِ سدۀ بیست، دچارِ این اشکال بودند که با حفظِ شیوۀ بیانِ سنّتی، می‎­خواستند شعرِ تغزّلی مدرن را پایه‎ریزی کنند.

حوریه:

یعنی به جای سرودن در بارۀ شتر، با همان روشِ قدیمی به نوشتن در بارۀ لوکوموتیو روی آوردند.

آدونیس:

راسفی لوکوموتیو را به‎عنوانِ سمبلِ دنیای مدرن انتخاب کرد، امّا بدونِ درنظرگرفتنِ سرشتِ آن تغییراتی که سببِ پدیداری مدرنیسم شده بود. این در حقیقت به هیچ انجامید. شعرِ تغزّلی در قرون وسطا به صورتِ یک شبیه- ­سازیِ تکراری از گذشته­‎ها درآمده بود. راسفی لوکوموتیو را از دنیای غرب وام می‎­گیرد، بدونِ ایجادِ هیچ پیوندی با روح شعرِ مدرن، که شاعرانِ ما در قرن هفتم میلادی پیشرو آن بودند؛ بسیار، بسیار پیشتر از آن که مدرنیسم در غرب پایه‎ریزی شود.

حوریه:

به این ترتیب شاعرانِ مدرن ما در گذشتۀ ما وجود داشته‎­اند. پس بَدرشکیر ال‎صیّیاب چه؟

آدونیس:

مدرنیسم با این شاعر به صورتی جدّی آغاز شد. او مهمترین شاعر مدرنِ ما است. همۀ آنچه پیش ­از او بوده است، شبیه- ­سازی و تکرار کارِ گذشتگان بوده است. در این جا باید از نزار قبانی یاد کرد، که زبانی تازه و آزاد به وجود آورد. و نیز از ابدل صبور، که زمانی که تأثیرِ صلاح ابدل شوقی، با آن بلاغتِ کلاسیک­‎اش به اوجِ خود رسیده بود، زبانِ شعرِ تغزّلی را به زبانِ روزمرّه بدل کرد. من همچنین از دو استعدادِ شگرف نیز، که دیری نیست از میانِ ما رخت بربسته‎اند، باید یاد کنم: قونسی الحاجی و محمّد الماقوت. مشکل ما این است که ما هنوز نیز از نبودِ جسارت و ابتکارِ آفرینش در رنجیم. شاعران ما جرأت نمی‎­کنند با فرهنگِ دینی قطعِ رابطه کنند.

حوریه:

من منظور تو را وقتی که از قطع رابطه با فرهنگِ دینی حرف می­‎زنی، درک می‎­کنم. در اینجا به شعری از ال هتایا، فکر می‎­کنم، آنجا که احترام و قداستِ مادرِ خودش را از او سلب می‎­کند. این گونه برخورد با مادر، در تضادِ آشکار با فرهنگِ دینی عمل می‎­کند. در فرهنگِ دینی گفته می‎­شود: بهشت یرِ پای مادر است! در شعری دیگر، هتایا، می‎­نویسد: نرگس از چهرۀ خود احساسِ تنفّر می‎کند، نمونه‎ای از آن چیزی که تو آن را ذهنی یا تجربی قلمداد می‎­کنی!

آدونیس:

نسبتِ هتایا، از نظرِ ذهنی به شاعرانِ پیش ­از اسلام برمی‎­گردد. آن شاعران را باید دوباره مطرح کرد، چنان که مدرنیسم غرب ویللون را دوباره مطرح کرده است. او – هتایا- یک آوانگاردیست مدرن بود، دقیقاً مانندِ تارافا، که شاعرِ پیشرو مدرنی بود، یا امرالقیس، که شعری دارد که در آن زنی، در حالی که به کودکِ خود شیر می‎­دهد، با مردی نیز هماغوشی می‎­کند. اگر فروید این شعر را خوانده بود، شاید درصدد تجدید نظر در تئوری خود برمی‎­آمد.

حوریه:

مکتبِ روانشناسی به درستی یک انقلابِ کپرنیکی نامیده شده است، امّا این نظر نیز با یک نگرشِ سنّتی درآمیخته است. امرالقیس، با یک تصویر از لذّتی دوگانه پرده برمی‎دارد؛ یکی به زن تعلّق دارد و دیگری به همان زن که مادر است. پیش ­از محمّد شکوری که شعرِ "نانِ برهنه" را نوشته است، کسی جرأت نداشت مادر را به شکلِ زن تصویر کند.

آدونیس:

این تصویری است که همتا ندارد. شعرِ پیش ­از اسلام دقیقاً مثلِ شعر بشرابن بُرد و ابونواس شعرِ بسیار مدرنی بود. اسلام این مدرنیّت و نیروی آفرینش شعری را که از تجربه­‌های انسانی سرچشمه می‎­گرفت، نابود کرد. جای تأسف است که دنیای عرب هنوز هم مطالعه‎­ای ژرف در بارۀ شعر و زبانِ شاعرانه و استتیکِ عربی ارائه نداده است.

حوریه:

تو نخستین کسی هستی که جستاری در بارۀ استتیک عربی نوشته است، متنی در رابطه با  واژه­‎ها و ادراکی که ما از آن ­ها برای تشریحِ تجمّل داریم. برگردانِ فرانسوی من از این نوشته در کالبرت کمیته منتشر شده است.

آدونیس:

کسی هرگز در موردِ استتیک عربی قلم نزده بوده است. از من خواسته شده بود که راجع به تأثیرِ روانشناسانۀ تجمّل در جوامع عربی و دامنۀ نفوذِ کلمه و ویژگی موسیقیایی آن مطلبی بنویسم و من آن را پذیرفتم.

حوریه:

دامنۀ نفوذِ عاشقانۀ کلمه در اشیاء. من تحلیلِ محمود درویش و تو را در این مورد خوانده‎­ام. همیشه کلمه است که در دیدرس ما قرار دارد، نه آن شیئی که شاعر را به سوی نوشتن سوق می ‎دهد.

آدونیس:

برای پدیداری جهانی سرشار از اندیشه، باید با فرهنگِ حاکم قطع رابطه کرد. شاعرانی هستند که این کار را کرده‎­اند و دنیایی نو برای خود آفریده‎­اند. متأسفم که تعدادِ این ­ها زیاد نیست. و چنان که گفتم ابونواس، در قرنِ هفتِ میلادی بسیار مدرن­‎تر از شاعرانی است که در قرنِ نوزده پیدا شده‎­اند. ابونواس هم زبان را تازه کرد و هم جهانِ شعر را.

حوریه:

تو عادت داری بگویی که زبانِ عربی رو به جلو گام برمی­دارد.

آدونیس:

هم طبیعی است و هم قاعدۀ کلّی این است. امری انسانی و همگانی است. و این ویژگی فلسفی هم دارد، و طبیعی عمل می‎­کند. زبانی نیست که آن را خدا آفریده باشد. نه خدا و نه هیچ موجودِ دیگری در بیرون از مکانِ هستی. بله، چنین است که زبان عربی به پیش می‎­تازد.

حوریه:

از نهانِ زمین؟

آدونیس:

سرچشمه‎­اش انسان است و انسانیّت، زمین و اشیاء در تمامیّتِ جهان. به همین دلیل امری همگانی است. این مذهب است که آن را محدود کرده و از عمومیّت داشتن محرومش کرده است. روزی روزگاری، شعر مانند آبی از نهانِ زمین به بیرون تراوید. مانند باد بود و نور و حرکتِ کویر، مانندِ یک گیاه یا درختِ خرما. شعرِ پیش از اسلام، فارغ از دگم‎­ها و هرگونه تئوری نوشته شد. این شعر طبیعی بود و زادۀ خودانگیختگی انسانی. این تئوری سازی از شعر است که سببِ به وجودآمدنِ زبانِ غیرطبیعی در شعر شده است.

حوریه:

لاکان، در موردِ زبان می­نویسد: زبان انسان را فراتر می‎کشد. من وقتی می‎­شنوم، کسی از "زبانِ مادری" خود حرف می‎­زند، حس می‎­کنم درکِ مشابهی از آن در زبانِ عربی وجود ندارد. آیا درست است؟

آدونیس:

زبانِ "فرهنگ"، زبانِ پدر است. 

حوریه:

پس می ­توان گفت: زبان، هم از مادر و هم از پدر سرچشمه می‎گیرد؟

آدونیس:

بله، زبانِ فرهنگ ازآنِ پدر و زبان طبیعت به مادر تعلّق دارد.

حوریه:

پس آهنگ و صدا و موسیقی در زبانِ مدرن، زبانِ پدر را محدود می ­کند...

آدونیس:

زبانِ مادر، سبب می‎­شود به دنیایی پرتاب شویم که جولانگاهِ عقل-­ گرایی و منطق است.

حوریه:

تو اسمِ آدونیس را برای خودت انتخاب کرده‎­ای، امّا در شعری در بارۀ مادر، او را امّ علی "مادرِ علی" صدا می‎­کنی. چرا؟ "آدونیس" برای مادر وجود ندارد و تو در نزدِ او دوباره "علی" شده‎ای. مثلِ این است که بخواهی همان صداهایی را زنده کنی که به هنگامِ تولّد شنیده‎ای.

آدونیس:

من او را "مادر علی" خطاب می‎کنم، چون باید چیزی را ستایش کنم که سببِ نزدیکی بسیار شخصی من شده است، که در واقع یک همبستگی همیشگی با مکان‎ها و متون فرهنگی است. و فکر می‌کنم "مادر علی" بیشتر زنانه است تا "مادر آدونیس". نیز به این دلیل من او را به این نام خطاب می‎کنم که دنیایی را که او درون آن زیسته است بازآفرینی کنم. حقیقت این است که این دو اسم با هم نمی‎خوانند. مادر، "علی" را می‎­شناسد. آدونیس برای او بیگانه است، آدونیس شخص دوّم درونی من است.

حوریه:

این شعری قوی و بسیار زیباست. تو با فاصله گرفتن از مادر به سخن، نگاه، پرسش‎ها و غم‎های او به عنوانِ مادر و مادربزرگی بسیار مهربان جانی تازه بخشیده‎­ای. به وقتِ خواندنِ این شعر، انسان فاصلۀ فرزند و مادر را در چشم اندازی دوگانه احساس می‎کند.

آدونیس:

حقیقت این است که من به آن فکر نکرده بودم و اصلاً قصدم این نبوده است. امّا خوشحال می شوم اگر این چشم­اندازِ تاریخی گسترش پیدا کند.

حوریه:

تو همیشه از مادر به عنوان پیش- زمینۀ شعر خود یاد کرده‎ای. به همین دلیل من "مادرعلی" را "مادر- آدونیس" دانسته‎ام. موقع خواندنِ این شعر، فکر کرده‎ام، تو کودکی را بازآفرینی کرده‎ای که هنوز آدونیس نشده است. آدونیس، زادۀ یک فرهنگ است، یک فرهنگِ چند بُعدی، در حالی که "علی" همان کودکِ کوچولوی طبیعت باقی مانده است.

آدونیس:

برداشتِ زیبایی است. تو بهتر از من آن را تعبیر می‎کنی. من هنوز هم با اسمِ اوّلِ خودم "علی" با مادرم پیوند برقرار می‎کنم، نه با آدونیس. شاید این روشی است که در سایۀ آن خودم را در پیوندِ با مادرم بهتر ببینم.

حوریه:

وینی کات، روانشناسِ انگلیسی چهرۀ مادر را برای کودک یک آینه تلّقی می‎کند.

آدونیس:

ما به دلایلِ طبیعی فقط یک مادر داریم. امّا می‎توانیم چندین پدر داشته باشیم. ما در زهدانِ مادر پرورده شده‎ایم. به همین خاطر زبانی که بیشتر به انسانِ خلّاق نزدیک است، به هستی مادرانه تعلّق دارد. به این دلیل است که انسان از زبانِ مادری نام می‎برد.

حوریه:

این نظر شماست در موردِ زبانِ مادری. امّا من فکر می‎کنم، "زبانِ مادری" و "زبانِ مادر" از هم جدا هستند. زبانِ مادری، آن است که مادر از آن استفاده می‎کند، صدا و شیوه‎ی بیانِ او و موسیقی کلامش. امّا در "زبانِ مادر" خودِ زبان است، که نقشِ مادر را بر عهده دارد.

آدونیس:

دقیقاً. من زادۀ زبان هستم، همچنان که توسّط مادر به دنیا آمده‎ام.

حوریه:

در قرونِ میانه، در جوامع عرب، ابنِ عربی با توسّل جستن به اسطوره‎ها می‎نویسد: همچنان که حوّا بدونِ مادر به دنیا آمد، عیسا مسیح نیز بدونِ پدر تولّد یافت.

آدونیس:

درست است، اگرچه ما داریم در بارۀ اسطوره‎ها حرف می‎زنیم. و این به عنوانِ یک اسطوره امرِ شناخته شده‎ای است.

حوریه:

اگر اسطوره‎ای در کار نبود، او هم از آدم و مریم، به عنوانِ یک زوج نام نمی‎بُرد و نیز عیسا و حوّا را خواهر و برادر نمی‎شمرد.

آدونیس:

این حوّای دینی است که همه چیز را درهم می‎ریزد. بهتر بود حوّا نیز مانندِ ایشتار و آدونیس در جهانِ اسطوره‎ها باقی می‎ماند.

حوریه:

زبانِ مادری هیچگاه تو را ترک نمی‎کند. روزی گفته‎ای: هرگز به زبانِ فرانسه نمی‎نویسی، چرا که زبانِ عربی از تو وفاداری همیشگی می‎خواهد.

آدونیس:

وفاداری به تمام معنا.

حوریه:

آیا به دلیل همین وفاداری نیست که هرگز دچارِ افسردگی خاصِ تبعید نشده‎ای؟ تو در امریکا به سر  کرده برده‎ای، در ژنف تدریس کرده­ای و اکنون سال‎هاست که در فرانسه زندگی می‎کنی. بسیار بارها از اینجا به آنجا نقلِ مکان کرده‎ای، در عینِ حال خود را تبعیدی به حساب نمی‎آری.

آدونیس:

من تا زمانی که در زبان زندگی می‎کنم و حسِّ زبانِ مادری را همراه دارم، خود را در تبعید نمی‎یابم. تبعید در پیوندِ با سیاست، ایدئولوژی و ناسیونالیسم معنا پیدا می‎کند. امّا من در کشورهایی که تو از آن‎ها یاد کردی، هرگز خود را تبعیدی احساس نکرده‎ام. من از قضا، در کشورِ خود، خود را بیگانه یافته‎ام. امروزه وقتی به سوریّه می‎روم، هیچ ویژگی‎ی در آن نمی‎یابم. امّا طبیعی است که در آنجا چیزهایی هستند که اختصاصِ به آنجا دارند؛ مانندِ آفتاب، دریا، خویشاوندان، دوستان و الخ. امّا سوریّه برای من، کشوری است با فرهنگ و سیاست و دولتی خاصِ خودش مانندِ هر کشور دیگری در دنیا. لذا مشکلِ من از این قرار است: چگونه باید از خلالِ زبانم خود را بهتر بشناسم؟ زبانِ من کشور و جغرافیای من است، جا و مکانی است که من در آن ریشه دوانده‎ام.

حوریه:

اگر ریشه‎هایی وجود داشته باشند، آن­ها در زبان‎ها هستند. فکر می کنم تو مفهوم لاکان را در موردِ زبانِ مادری بسیار شاعرانه و مؤثر تشریح می کنی.

آدونیس:

من موجودی هستم زبانی. و فکر می­کنم زبان تنها به کلمه محدود نمی‎شود. زبان آن‎سوی دیگرِ میتولوژی است. اگر بنا بود در راستای نگرشِ لاکان به زبان، کلماتِ تازه‎ای اختراع کرد، من برای بُعد بخشیدن به "میتولوژی" موتولوژی (کلمه لوژی) را پیشنهاد می‎کردم.

حوریه:

محمود درویش می‎گفت: "من زبانِ خودم هستم." او همه چیزِ خود را از دست داده بود، زمین، درخت، چاهِ آب، روستا ... آنچه برای او باقی مانده بود، زبان بود و بس. زبانی که با آن می‎توانست در بارۀ تمامِ از دست ­رفته­های خود سخن بگوید و نیز در بارۀ شکافی که در هستی موجود پدید آمده است.

آدونیس:

به شیوه‎ی خود بله، امّا او فرقی میانِ زمین و زبان قائل نیست. در نزدِ او زمین و زبان در همبستگی با هم به سر می‎­برند. برای او زمین در رابطه با یک آرزوی بزرگ معنا می ­داد.

حوریه:

امّا زبان نمی‎­تواند آرزوهای یک ملّت را نمایندگی کند.

آدونیس:

طبیعی است.

حوریه:

چنان که تو هیچگاه با هیچ پروژه‎ی ملّی همراه نبوده‎ای، واقعیّتی که به تو این امکان را داده است که بتوانی به  یک گسترۀ جهانی بیاندیشی.

آدونیس:

جوان که بودم، به ایدئولوژی­ها علاقمند بوده و شوقِ نظامی‎­گری داشتم. امروزه، شاید به این دلیل که زودتر از محمود درویش به دنیا آمده‎ام، با ایدئولوژی­ها بدرود گفته‎­ام. اکنون انسان است که علاقۀ مرا برمی‎­انگیزد و بیش ­از این باید بگویم که این جهان است که مرا به خود جذب می ­کند. باری من آزادیی می‎­بینم که با پدیده‎­ای عظیم‎تر از خودش در پیوند است، و همچنین با یک سیاست یا یک ملّت، به طور مثال یک آزادی تاریخی یا اجتماعی. از سویی دیگر، آزادی­ هایی هستند که اصلاً ربطی به آزادی اوّلی ندارند؛ آزادی سفر، آزادی عشقبازی و الخ. فکر می‎کنم تا زمانی که یک انسان در روی زمین فاقد آزادی است، تمامِ انسانیّت فاقدِ آن است. یک فرانسوی به معنی واقعی کلمه نمی­ تواند آزاد باشد، تا وقتی که یک فلسطینی زندانی است و یا آزاد نیست. آزادی یک مسئلۀ انسانی و انسان مسئولِ آزادی هر فردِ انسانی است.

حوریه:

تو از تبعید تعبیری بسیار ظریف داری، من می­خواهم به مقولۀ اسلام و تبعید برگردم. در کتابِ "موسی و یکتاپرستی" اثرِ فروید، حضورِ "بیگانه" ضروری به نظر می‎رسد، تا یک مذهب بتواند روی پای خود بایستد. برخی از نویسندگانِ عرب نیز برآنند که اسلام با تبعید آغاز گشته است.

آدونیس:

در اسلام به معنی واقعی تبعید نداریم. مهاجرت از مکّه به مدینه تبعید نیست. مردم در همان کشور بودند، با زبان و سنّت­های مشترکشان. در اینجا هیچ­ گونه آوارگی دیده نمی‎شود. این سفر مهاجرتی بود که از شرافتِ نهفته در مفهومِ "تبعید" بهره‎ای ندارد. قومی که از جایی به جایی دیگر نقلِ مکان می­‎کند، یا از ترسِ دشمن پا به فرار می ­گذارد که در پناهِ عشیره­ای مهمان ­نواز و بخشنده آرام گیرد، نمی‎­تواند از اهمیّت تبعید سر دربیاورد.

حوریه:

یعنی "عشیرۀ موردِ گفتگو" در مدینه همانی بود که در مکّه بوده است.. طبری می­‎نویسد: مسلمانانِ اولیّه که نمی‎­دانستند چگونه حوادث را ثبت کنند، آن را با آمدن اهالی مکّه به مدینه آغاز کردند. این آغاز در واقع با تثبیت و تأیید وقایع، برای تقویت حافظۀ تاریخی، به صورتِ قطعی پذیرفته شده است.

آدونیس:

طبیعی است. و بر اثر همین تغییرِ جا و مکان قبیلۀ قریش قوی­ و قوی‎­تر گردید. می‎توان گفت که جا به جایی آن­‎ها برای پیش­ گیری از مهاجرت و تبعید بوده است. هدف این جا به جایی پیروزی بود و حکومت کردن. تبعید، سفر است و فاصله گرفتن و یک سری آزمایش و دچارِ تغییر حالت شدن. امّا مسلمانان نخستین با جا به جایی ­شان اوّل قدرت خود را شکل بخشیدند و بعد هم حکومتشان را.

حوریه:

تو معمولا مصرعی از ابو تمّام، را یادآوری می‎کنی:

"تبعید، تولّدِ دوبارۀ توست"، می­‎خواهد بگوید: "تبعید از تو انسانی نو پدید می‎سازد".

آدونیس:

او از تبعیدی سخن می­‎گوید که با زندگی سیاسی خوانایی دارد. و از تجربه‎­ای حرف می‎­زند که انسان را در مرکزِ توجّه قرار می‎­دهد.

حوریه:

در این شعر، واژۀ "بیگانه" با تمامِ بارِ محتوایی آن یعنی از خواری، بیگانگی، دلتنگی و دلشوره حکایت دارد.

آدونیس:

همینطور است. امّا در رابطه با بحث ما، او از سفرِ مکّه به مدینه یاد می‎­آرد، و از تهاجم، جا به جایی و این که مهاجران قدرت بیشتری برای خود دست و پا کنند.

حوریه:

و زمانی که قبیلۀ قریش از سوی انصار در مدینه پذیرفته شدند، و برای خود قدرتی به هم زدند، آیا این بار انصاریون نبودند که در موقعیّت تبعیدی قرار گرفتند؟

آدونیس:

بله، انصار مورد اتّهام و اهانت قرار گرفتند به این بهانه که تلاشی برای اسلام و پیامبر نکرده‎­اند. آن­ها به مسلمانان خوش- ­آمد گفتند و به آن‎ها همسر و خوراکی دادند. آن­ ها محمّد را در پناهِ خود گرفتند و در برابرِ اهالی مکّه از او به فاع  برخاستند. در عوض قبیلۀ قریش، زمانی که قدرت یافت، انگار که اصلا انصاریون وجودِ خارجی ندارند. عمر گفت: "نبوّت در دستانِ بنی­ هاشم است". او همچنین گفت: خلافت در اختیار افرادِ دیگری از قبیلۀ قریش است. قدرت در میانِ خودی‎­های قبیلۀ  قریش تقسیم شد. شاخه‎­ای از آن‌ها مسئولِ اشاعۀ پیامِ قبیله و شاخه‎ای دیگر مسئولِ حفظ قدرت شدند. این پیروزی به آن‎­ها تعلّق داشت و انصار در این وسط شکست خورده بودند.

حوریه:

یعنی آن‎­ها مجبور شدند در شهرِ خود مانندِ تبعیدی‎­ها زندگی کنند!.

آدونیس:

در هرحال آن‎ها را از دور خارج کردند.

حوریه:

من می‎­دانم که قبیلۀ قریش تبعید را به آن صورت تجربه نکرده است، برای این که هم زبانشان با زبان اجتماع مهمان یکی بود و هم برای این که می­‎خواستند درآنجا قدرتی به هم بزنند. لذا اگرچه تبعید از مفاهیمی مانند تعامل و رابطه با دیگری برخوردار است، در عینِ حال، می‎تواند به نابودی آن دیگری – یعنی جامعۀ مهمان - هم بینجامد.

آدونیس:

تبعید، آگاهی و فرهنگ است. آدم بی‎فرهنگ از این مقوله و از آنچه تبعید از آن حکایت دارد، سر درنمی­ آورد.

حوریه:

در عینِ حال حتّا یک چنین آدمی هم می‎­تواند از این که از زبان و سرزمین خود کنده شده، در رنج باشد.

آدونیس:

احساسِ دوری از خانواده، دوستان، خانۀ آبا- اجدادی و غیره وضعیّتِ عادی تبعید است. امّا با این ترم‎ها نمی‎توان تبعید را تعریف کرد. تبعید تجربۀ زندگی، فرهنگ و رابطه با آن دیگری است. نمی‎توان فکر و حسِّ ناشی از تبعید خود را به این و آن تعمیم داد. هستند کسانی که به سادگی از زادگاهِ خود دل می­کنند، یا از زبانِ خودشان بدشان می‎­آید و سفر می‎کنند و در کشوری دیگر اقامت می­‎گزینند. یا کسانی که در کشور خود هیچ گزینشی ندارند و در این حالت است که انسان به اجبار تبعید را انتخاب می­کند.

حوریه:

در "فصلی برای بازگشت به شمال"، تصویری از یک سودانی در تبعید هست که با تصویری که اروپاییان از او – تبعیدی- می‎­سازند، ناخواناست. در "بازگشت به خانه"، عبدل کبیرِ خطیب، موقعیّتِ او را این گونه تشریح می‎­کند. "بازگشت به سرزمین مادری تصوّری زیباست. برای تبعیدی بازگشتی نیست، امّا در سفرِ بازگشت، انسان به سوی سایۀ خود بازمی‎­گردد."

آدونیس:

در مثالی که آوردی، تبعید جایگزینی ندارد. حقیقت این است که من خود، خود را در سایۀ دوستی، عشق و آن دیگری، هرگز در تبعید نمی‎­یابم. راست آن که تا زمانی که خلاّقیّت هست، من در تبعید به سر نمی‎­برم.

حوریه:

من هرگز ندیده‎­ام که تبعید سببِ افسردگی تو شود، امّا تو گونه‎­ای حسِّ پیوستگی با کشور خود داری. خاصه زمانی که قطر­ه‎ای روغن در خوراکی‎­ات می‎­ریزی، یا زمانی که قهوه‎­ای می‎­نوشی، یا پنیری می‎­خوری، حالتی داری که انگار این­ها را به تقلید از دوران کودکی انجام می‎­دهی.

آدونیس:

این از اندوخته‎های درونی من است و باید در حفظ‎‎شان بکوشم. یک تجربۀ درونی نیز هست. من به عنوانِ مثال همیشه دوست داشته‎­ام دوباره آن جایی را ببینم که در کودکی برای نخستین بار توانستم راه بروم و در آنجا تاتی تاتی کنم.

* این گفتگو از کتابِ "خشونت و اسلام" استخراج شد. برگردانِ این اثر در سالِ ٢۰۱۶ از عربی به سوئدی صورت گرفت. متنِ سوئدی این گفتگو، تنها متنی است که من برای برگردانِ این گفتگو به فارسی از آن استفاده کرده‎ام. م. 

**حوریه عبدالواحد  Houria Abdelouahed، در مراکش به دنیا آمده و در فرانسه زندگی می‎­کند. حوریه روانشناس و در دانشگاهِ دیدرو پاریس به تدریس عمر می­گذراند. او نویسنده است و مترجمِ آثارِ آدونیس به زبانِ فرانسوی. "نقشِ زن در اسلام" یکی از کتاب­‎های حوریه عبدّالله است. 

             

*** "علی احمد سعید اِسبر" مشهور به آدونیس، در ۱۹٣۰ در سوریه به دنیا آمد. او امروزه پیشروترین شاعر دنیای عرب زبان به شمار می­‎رود. آدونیس تا به اکنون چندین جایزۀ معتبر را به خود اختصاص داده است. او همچنین سال­‎ها کاندیدادی دریافت جایزه­‎ی نوبل در ادبیات بوده است. آدونیس از چندین سالِ پیش به اینسوی در فرانسه زندگی می­‎کند.